İran’da 1979’daki ihtilal sonrasında Tahran’daki ABD Büyükelçiliğinin bir küme öğrenci tarafından basılarak 52 Amerikalının rehin alındığı ve iki ülke bağlantılarında derin bir kırılmaya neden olan olayın üzerinden 45 yıl geçmesine karşın rehine krizinin olumsuz mirası ABD-İran bağlarını etkilemeye devam ediyor.
KIRILMA NOKTASI OLDU!
İran’ın başşehri Tahran’daki ABD Büyükelçiliğinin 4 Kasım 1979’da ihtilal yanlısı öğrenciler tarafından işgali, 444 gün sürecek bir rehine krizini başlattı; 52 Amerikalının elçilikte rehin tutulduğu bu olay, ABD ve İran münasebetlerinde değerli bir kırılma noktası olarak tarihe geçti.
DEVRİLEN ŞAH’IN ABD’YE SIĞINMASI İRAN’DA ABD ZITLIĞINI KÖRÜKLEDİ
1970’li yılların sonlarında Şah rejimi, insan hakları ihlalleri, ekonomik adaletsizlikler ve özgürlüklerin kısıtlanması nedeniyle önemli bir halk muhalefetiyle karşı karşıya kaldı.
Bu devirde Ayetullah Ruhullah Humeyni liderliğinde gelişen muhalefet, halkın dayanağını kazandı ve 1979 yılında ihtilalle birlikte Şah devrildi fakat Şah’ın ABD’ye sığınması, İran’da Amerikan tersliğini daha da körükledi.
Bu çerçevede, bir küme öğrenci 4 Kasım 1979 sabahı, ABD Büyükelçiliği önünde bir ortaya geldi. Humeyni’yi destekleyen bu küme, Şah’ın iadesini talep etmek ve ABD’nin İran’ın iç işlerine müdahalesini protesto hedefiyle büyükelçiliği işgal etti.
444 GÜN SÜRDÜ!
Elçilik binasına zorla giren öğrenciler, buradaki 66 Amerikan vatandaşını rehin aldı. Bu olay kısa müddette İran içinde büyük bir takviye buldu. Rehin alınanlardan bayanlar ve Afrika kökenli 13 Amerikalı kısa mühlet sonra hür bırakıldı. Bir kişi de Temmuz 1980’de hastalığı nedeniyle salıverildi. Kalan 52 Amerikalı ise 444 gün boyunca tutuldu.
Bu aksiyon, Humeyni tarafından da desteklendi ve Humeyni, ABD’yi “büyük şeytan” biçiminde tanımlayarak elçilik işgalini yasallaştırdı. Dünya kamuoyunda geniş yankı uyandıran olay, ABD için sadece diplomatik bir kriz değil tıpkı vakitte Amerikan onuruna bir hücum olarak da algılandı.
ABD’NİN REHİNELERİ KURTARMA OPERASYONU BAŞARISIZLIKLA SONUÇLANDI
Rehine krizi ile karşı karşıya kalan dönemin ABD Başkanı Jimmy Carter yönetimi, krizi çözmek için birinci kademede diplomatik teşebbüslerde bulundu.
ABD, İran’a yönelik kapsamlı yaptırımlar başlattı. ABD idaresi, diplomasi yoluyla krizden çıkma uğraşlarını sürdürürken, İran, halk takviyesiyle bir arada rehineleri özgür bırakmayı reddetti. Kriz uzadıkça ABD’de kamuoyu baskısı arttı. Carter idaresi, ülke içinde büyük tenkitlerle karşı karşıya kaldı ve rehinelerin özgür bırakılmaması, Amerikan halkı için büyük bir travma haline geldi.
Krizin uzaması üzerine, ABD idaresi askeri müdahale seçeneğini masaya koydu. 24 Nisan 1980’de “Kartal Pençesi Operasyonu” ismi altında bir kurtarma operasyonu başlatıldı.
Plana nazaran ABD ordusuna bağlı özel bir komando birliği Tahran’a inerek elçilik binasını ele geçirecek ve rehineleri İran dışına tahliye edecekti lakin operasyon İran’daki Tebes Çölü’nde çıkan kum fırtınası ve ABD güçlerinin karşılaştığı birbirini takip eden teknik problemler nedeniyle başarısız oldu.
ABD SEÇİMLERİNİ ETKİLEDİ!
Tahran’ın 300 kilometre güneyinde çöle inen Amerikan askerlerini taşıyan helikopter ile bir C-130 Hercules uçağının yakıt ikmali sırasında kum fırtınasının da tesiriyle infilak etmesi sonucu en az 8 Amerikan askeri ölünce operasyon iptal oldu.
Bu başarısızlık, ABD’de büyük bir hayal kırıklığına yol açtı. Kriz, 1980 ABD başkanlık seçimlerine kadar devam etti. Rehine krizi ve başarısız kurtarma operasyonu, Carter idaresinin ülke içindeki takviyesini zayıflattı ve seçimlerde Ronald Reagan’ın zaferini kolaylaştırdı.
Reagan’ın vazifeye başlamasının çabucak akabinde Cezayir’in arabuluculuğunda yapılan görüşmeler sonucu ABD ve İran ortasında bir mutabakat sağlandı.
Cezayir Muahedesi olarak bilinen bu mutabakata nazaran ABD, İran’ın yurt dışındaki kimi mal varlıklarını hür bırakmayı kabul etti. 20 Ocak 1981’de, Ronald Reagan’ın lider olarak yemin etmesinden çabucak sonra 444 gün süren rehine krizi sona erdi ve rehineler İran tarafından hür bırakıldı.
KRİZ, ABD-İRAN BAĞLARINDA TAM BİR KOPUŞA YOL AÇTI
Rehine krizi, iki ülke ortasındaki bağları kalıcı olarak etkiledi ve ABD-İran münasebetlerinde tam bir kopuşa sebep oldu. Olayın akabinde ABD, İran’a geniş çaplı ekonomik yaptırımlar uygulamaya başladı ve diplomatik münasebetler büsbütün koptu.
ABD’nin İran’a uyguladığı yaptırımlar, petrol ve güç dallarını, finansal kuruluşları ve birçok dalı kapsayan kapsamlı ekonomik ambargoları içeriyordu.
Bu kriz, sırf İran ile ABD ortasındaki bağları değil birebir vakitte tüm Batı Asya’daki jeopolitik istikrarları de derinden etkiledi. İran, bölgede ABD tersi bir siyaset izlerken ABD, İran’ı “Orta Doğu’daki en büyük tehdit” olarak tanımlamaya başladı.
Bu süreçten sonra da iki ülke bağları eski Lider Barack Obama devrinde imzalanan ve sadece iki buçuk yıl yürürlükte kalan nükleer muahede dışında daima gergin devam etti.
İran’da elçilik baskını bugün de hala güçlü bir sembol olarak varlığını sürdürüyor. “Casusluk Yuvası” olarak isimlendirilen bir müze haline getirilen Tahran’daki eski ABD Büyükelçiliği binasında sergilenen evraklar ve duvar fotoğrafları, ABD zıddı propaganda gayeli kullanılmaya devam ediyor.
İran takvimine nazaran 13 Aban’a denk gelen olayın yıl dönümü ülkede “Küresel Emperyalizme Karşı Ulusal Uğraş Günü” ismiyle kutlanıyor.
TRUMP, İRAN İLE ABD ORTASINDA YAKINLAŞMA UMUTLARINI YEŞERTEN NÜKLEER MUAHEDEYİ ORTADAN KALDIRDI
Aradan 45 yıl geçmesine karşın 1979 elçilik baskını ve rehine krizinin mirası hala ABD-İran ilgilerini etkiliyor. 2010’lu yılların başında İran ile ABD ve başka Batılı ülkeler ortasında nükleer bahiste yapılan görüşmeler, diplomatik açıdan bir dönüm noktası olarak değerlendirildi.
İran ile Birleşmiş Milletler Güvenlik Kurulunun (BMGK) 5 daimi üyesi ve Almanya ortasında 2015’te imzalanan Kapsamlı Ortak Aksiyon Planı ismi verilen nükleer muahede, İran’ın nükleer faaliyetlerini kısıtlaması karşılığında ekonomik yaptırımların kaldırılmasını içerdi.
Uzun yıllar sonra Tahran-Washington ortasında düşmanlıkları kaldırma manası da taşıyan muahede, İran ile Batı ortasında bir yakınlaşma umutlarını yeşertse de 2018’de dönemin ABD Başkanı Donald Trump, ülkesini muahededen çekti ve İran’a yönelik yaptırımları yine başlattı.
Mevcut ABD Başkanı Joe Biden yönetimi ile birlikte muahedeye geri dönme ihtimali tekrar gündeme geldi lakin Trump’ın getirdiği yaptırımların kapsamı ve karmaşıklığı ile İran’ın nükleer faaliyetlerini hızlandırması ve bölgesel gelişmeler bu sürecin başarısız kalmasına yol açtı.
OLAYIN BIRAKTIĞI DERİN İZLER İRAN-ABD BAĞLANTILARINDAKİ GERGİNLİĞİ BUGÜN DE CANLI TUTUYOR
Bugün prestijiyle, ABD ve İran ortasında diplomatik ilgiler hala askıya alınmış durumda ve iki ülke bölgede birçok sorundan ötürü sık sık karşı karşıya gelmeye devam ediyor.
ABD’nin bilhassa İsrail’in bölgedeki saldırganlığına karşın verdiği şartsız dayanak ve İran’ın bölgedeki tesirini genişletme uğraşları üzere sıkıntılar tansiyonun bugün de sürmesine yol açıyor.
Tahran’daki ABD elçiliği baskınının üzerinden 45 yıl geçmiş olsa da bu olayın bıraktığı derin izler İran-ABD münasebetlerindeki gerginliği bugün de canlı tutuyor. Rehine krizinin akabinde yaşanan gelişmelerin, sadece diplomatik kopuşa değil, her iki ülkenin dış siyasetlerinde da kıymetli dönüşüme yol açtığı görülüyor.
ABD ve İran, nükleer uyuşmazlıklar, bölgesel çekişmeler ve karşılıklı güvensizlikle dolu bir bağlantıyı sürdürürken, elçilik baskını ve rehine krizi bu tarihi tansiyonun simgesi olarak tarihteki yerini koruyor.