T24 Dış Haberler
100 yaşında hayatını kaybeden ABD’nin 39. Başkanı Jimmy Carter, iktidara gelirken “Amerikan halkına asla palavra söylemeyeceği” vaadinde bulunmuştu. Zira iktidara geldiğinde ülkede hâlâ Watergate skandalının tesirleriyle sarsılıyordu. Kolay bir yer fıstığı üreticisi olarak sürdürdüğü başkanlık kampanyası onu iktidara taşıdı. Ancak İran rehine krizi ve Sovyetler Birliği’nin Afganistan müdahalesi, berbatlaşan ekonomik durumla birlikte tek periyotta Carter’ı Oval Ofis’ten uzaklaştırdı. Demokrat Partili eski lider, iklim değişikliğini ciddiyetle ele alan ilk ABD Başkanı oldu. Şimdi ABD’nin 47. Lideri olarak seçilen Donald Trump, iklim değişikliğiyle uğraş siyasetlerine en kuşkuyla yaklaşan dünya başkanlarından biri. Başkanlığı devrinde memleketler arası krizlerin birçoğunda arabuluculuk rolü üstlendi. Başkanlığı sonrası etraf, insan hakları ve arabuluculuk konusundaki üstlendiği roller ona Nobel Barış mükafatı kazandırdı. Başkanlık sonrası devrini 167 bin dolarlık bir konutta, memleketi Georgia’da geçirdi.
1924 yılında ABD’nin Georgia eyaletinde fıstık tarımıyla uğraşan bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen Carter, 1970 yılında Georgia eyaletine vali olarak seçildi.
Lisede yıldız bir basketbol oyuncusu olan Carter, ABD Donanması’nda 7 yılını geçirdi. Kız kardeşi Ruth’un arkadaşı Rosalynn Smith ile evlendi ve bir denizaltı subayı oldu. Lakin 1953’te babasının vefatı üzerine aile çiftliğini yönetmek üzere geri döndü.
Jimmy Carter, 1976 yılında Georgia’daki fıstık çiftliğinde
Kürtaj hariç sivil haklara dayanak verdi
O periyotlarda, ABD Yüksek Mahkemesi, okulları ayırma kararının akabinde Amerikan siyaseti alevlenmişti. Güneyli bir eyaletten gelen çiftçi Carter’ın babasından farklı görüşleri vardı ve ıslahatı destekledi. 1970 yılında Georgia Valisi olduğunda sivil haklara verdiği takviyesi daha açık bir formda ortaya koydu.
Carter, Georgia’da Martin Luther King’in babasıyla birlikte
Açılış konuşmasında “Size açıkça söylüyorum, ırk ayrımcılığının vakti geçmiştir.” dedi ve Ku Klux Klan dışarıda şov yaparken, başşehir binasının duvarlarına Martin Luther King’in fotoğraflarını yerleştirdi. Afrikalı Amerikalıların kamu vazifelerine atanmasını sağladı.
Ancak kürtaj hakkı konusunda bu kadar “cesur” değildi. Bayanların hamileliklerini sonlandırma hakkı konusunda takviye sunmasına karşın bunu mümkün kılmak için finansman artırmayı reddetti.
“Basit bir yer fıstığı üreticisi”
1976 yılında o zamanki lider Gerald Ford‘a karşı Demokratik Parti’den adaylığını koydu ve seçimi az bir farkla kazanarak lider oldu. Tek bir periyot vazife yaptıktan sonra 1980 seçimlerinde Cumhuriyetçi Ronald Reagan‘a yenildi ve sırf 6 eyaleti kazanarak siyaset dışı kaldı.
Carter 1974 yılında başkanlık için kampanyasını başlattığında, ülke hâlâ Watergate skandalının tesirlerini yaşıyordu. Kendisini, profesyonel siyasetçilerin kuşkulu etik anlayışından uzak, “basit bir yer fıstığı üreticisi” olarak tanıttı.
Carter, başkanlık kampanyası sırasında elinde bir avuç yer fıstığı tutuyor
|
Watergate skandalı Watergate skandalı, 1972 ile 1974 yılları ortasında Richard Nixon‘ın başkanlığı sırasında ABD’de yaşanan ve Nixon’ın istifasıyla sonuçlanan büyük bir siyasî skandaldı. Skandalın ismi, Nixon idaresinin 17 Haziran 1972’de Washington’daki otel ve iş merkezi Watergate Ofis Binası’nda bulunan Demokratik Ulusal Komite merkezine yapılan baskındaki rolünü gizleme teşebbüslerinden geliyor. 17 Haziran 1972’de beş hırsız, Watergate İş Merkezi’ndeki bir ofise girerken polis tarafından yakalanarak tutuklandı. Soyulan yerde, Demokrat Parti’nin “Demokratik Ulusal Komite Genel Merkezi” de bulunuyordu. 5 kişinin tutuklanmasının çabucak akabinde basın ve Adalet Bakanlığı, hırsızların üzerinde nakit para ile “Nixon Tekrar Seçim Kampanyası Komitesi” tarafından kullanılan fon ortasında bir rüşvet ilişkisinden kelam etmeye başladı. İlk olarak hırsızlığın ardında olan bütün siyasetçilerin ortaya çıkarılması için Adalet Bakanı Elliot Richardson‘ı görevlendiren Lider Richard Nixon, Archibald Cox isimli bir savcıyı bu vazifeye atadı. Cox, Beyaz Saray’da liderin bütün konuşmaların kayda alındığını öğrenerek bu bant kayıtlarının kendisine verilmesini istedi. Nixon, bu talebi reddetti ve Cox’un vazifeden alınmasını emretti. Adalet Bakanı Richardson, Cox’u görevden almayı reddedince Richard Nixon, bu sefer de Richardson’ın işine son verdi. Kısa bir müddet sonra ABD Senatosu, skandalı incelemek üzere özel bir soruşturma komitesi oluşturdu. Senato, lider Nixon’ın Watergate’de kendi idaresinin bu olaydaki hissesini örtbas etme planlarını onayladığı sonucuna vardı. Fakat Nixon idaresi bu olayla irtibatlı soruşturmalara direniyordu. Lakin daha sonra ABD Yüksek Mahkemesi, oy birliğiyle Oval Ofis’teki Nixon kayıtlarının hükûmet soruşturmasına dahil edilmesine karar verdi. Bu karardan sonra kasetler, Nixon’un hırsızlıktan sonra gerçekleştirilen faaliyetleri örtbas etmek için komplo kurduğunu ve soruşturmayı saptırmak için federal yetkilileri kullanmaya çalıştığını ortaya koydu. Kısa bir müddet sonra, ‘Yargı Komitesi’, Nixon’a karşı adaleti engelleme, vazifesi berbata kullanma ve Meclis’e saygısızlık kabahatlerinden misyondan alma isteğini onayladı ve Nixon, 9 Ağustos 1974’te misyonundan istifa etmek zorunda kaldı. |
Watergate skandalının yarattığı siyasî ortamda Carter’ın kampanyası sürecinde kendini tanımladığı “basit yer fıstığı üreticisi” söylemi işe yarıyor üzere görünüyordu. Başlangıçta anketler Demokratların yalnızca yüzde 4’ü tarafından desteklendiğini gösteriyordu lakin adaylığını açıkladıktan sırf 9 ay sonra misyondaki Gerald Ford’u devirdi.
Carter, misyondaki birinci tam gününde, Vietnam’da hizmet etmekten kaçan yüz binlerce erkeği affetti askerlikten kaçanları affetti. Karar, Cumhuriyetçiler tarafından “bir liderin bugüne kadar yaptığı en utanç verici şey” denilerek eleştirildi. Carter da daha sonra bunun vazifedeyken verdiği en güç karar olduğunu itiraf etti.
39. Lider, idaresindeki kilit konumlara bayanları atadı.
Carter, Beyaz Saray’da kot pantolon ve kazak giyiyordu; güç tasarrufu için kaloriferleri düşük modda çalıştırıyordu. İklim değişikliğini ciddiyetle ele alan birinci önderdi: Çatıya, daha sonra Lider Ronald Reagan tarafından sökülecek olan güneş panelleri yerleştirdi ve Alaska’daki milyonlarda dönümlük el değmemiş araziyi yapılaşmadan korumak için yasalar çıkardı.
Kısa vadeli Orta Doğu başarısı
Orta Doğu politikası, Mısır Devlet Başkanı Enver Sedat ve İsrail Başbakanı Menahem Begin‘in 1978’de Camp David mutabakatlarını imzalamasıyla zaferle başladı.
Bu muahede ile birinci kere bir Arap ülkesi İsrail’i resmen tanımış ve ele geçirdiği topraklar üzerindeki varlığını legal olarak kabul etmiş oldu.
Mısır Cumhurbaşkanı ve İsrail Başbakanı 1978’de Camp David’de mutabakat için el sıkışıyor
Ancak yurtdışındaki muvaffakiyet kısa sürdü. Amerikalı rehinelerin kaçırılmasına yol açan İran’daki ihtilal ve Sovyetler Birliği’nin Afganistan müdahalesi, Carter idaresi için önemli sınavlardı.
Carter, rehine krizi sonrasında Tahran’la diplomatik bağlantıları kesti ve Amerikalıları kurtarmak için umutsuz bir uğraş içinde ticari yaptırımlar uyguladı. Rehineleri güç kullanarak kurtarma teşebbüsü bir felaketle sonuçlandı ve 8 Amerikan askeri öldü. Bu olay, Carter’ın yine seçilme umudunu neredeyse mutlaka sona erdirdi.
Bozulan iktisat koltuktan etti
Amerikan iktisadı sakinliğe girdikçe Carter’ın popülaritesi de düşmeye başladı. Ülkeyi güç kriziyle başa çıkmak için akaryakıt karnesi de dahil olmak üzere sıkı tedbirleri kabul etmeye ikna etmeye çalıştı lakin Kongre’de sert bir muhalefetle karşılaştı. İşsizlik ve faiz oranları yükseldi.
Carter, Oval Ofis’te bir devir geçirdikten sonra 1980 seçimlerinde yine aday oldu ve halk oylarının yüzde 41’ini aldı. Lakin bu, Cumhuriyetçi rakibi Ronald Reagan’ı alt etmeye yetmedi. Eski aktör, seçimleri ezici bir çoğunlukla kazanarak Beyaz Saray’a girdi.
Carter, başkanlığının son gününde rehinelerin özgür bırakılması için yürütülen müzakerelerin muvaffakiyetle tamamlandığını duyurdu. İran rehinelerin özgür bırakılma vaktini Lider Reagan’ın yemin etmesinden sonraya ertelemişti.
Carter vazifeden ayrılırken, ABD liderleri ortasında en düşük onay oranlarından birine sahipti. Lakin sonraki yıllarda prestijini geri kazanmak için çok şey yaptı.
Carter Başkanlık Merkezi, memleketler arası meseleleri ve krizleri çözmeyi amaçlayan fikir ve programların tesirli bir takas merkezi haline geldi.
Tek periyot iktidarda kalan Carter, Beyaz Saray’dan ayrıldıktan sonra barış, etraf ve insan hakları için çalıştı. Bu gayretleri sonucunda 2002 yılında Nobel Barış Ödülü’ne layık görüldü.
Carter, Theodore Roosevelt ve Woodrow Wilson‘dan sonra Nobel Barış Ödülü’nü kazanan üçüncü ve başkanlık sonrası çalışmalarıyla bu mükafatı kazanan tek ABD başkanı oldu.
Carter, Nobel konuşmasında “En önemli ve kozmik sorun, yeryüzündeki en varlıklı ve en fakir beşerler ortasında giderek büyüyen uçurumdur.” demişti.
Nelson Mandela ile birlikte, kendilerini barış ve insan hakları konusunda çalışmaya adamış global önderlerden oluşan bir küme olan The Elders’ı kurdu.
Mütevazı ömür tarzı
Carter emekliliğinde mütevazı bir ömür stilini tercih etti. Her ikisinin de doğduğu yer olan Plains, Georgia’da eşi Rosalynn ile sade bir ömür sürdü. 39. Lider, Oval Ofis’te geçirdiği vakitten para kazanmak istemiyordu. Jimmy Carter, Washington Post’a verdiği demeçte dedi.
Siyasete girmeden evvel yaşadığı tek katlı, iki yatak odalı konuta tam vakitli olarak dönen tek çağdaş liderdi.
Washington Post’a nazaran Carter’ların konutunun bedeli 167 bin 000 dolardı. Bu, onları korumak için dışarıya park edilen Bilinmeyen Servis araçlarının fiyatından daha azdı.
2015 yılında, hem anne babasını hem de üç kız kardeşini öldüren kanser hastalığı için tedavi gördüğünü açıkladı.
Kırık kalçası için geçirdiği ameliyattan yalnızca birkaç ay sonra, Habitat for Humanity’de istekli inşaatçı olarak çalışmaya geri döndü.
Eski lider ve eşi 1984 yılında bu hayır kurumuyla çalışmaya başladı ve o vakitten bu yana 4 binden fazla konutun onarılmasına yardımcı oldu.
Plains’teki Maranatha Baptist Kilisesi’nde bir Pazar okulunda ders vermeye devam etti ve sık sık Demokrat lider adaylarını sınıfında ağırladı.
Kasım 2023’te eşi Rosalynn Carter, öldü. Eski lider, anma merasiminde 77 yıllık eşinin “başardığı her şeyde eşit ortağı” olduğunu söyledi.
Bir yıl sonra 100. yaşını kutlayan Carter, hala siyasi antenlere sahip olduğunu kanıtladı. Kasım ayındaki seçimlerde “Sadece Kamala Harris’e oy vermek için gelmeye çalışıyorum” dedi. Her ne kadar Georgia, Donald Trump’a oy vermiş olsa da Kamala Harris için oy kullandı.